Суотту – С.С. Васильев-Борогонскай төрөөбүт дойдута

 

    Уус-уран тыл бөдөҥ маастара,биллиилээх поэт, очеркист, публицист, бөдөҥ общественнай деятель, Былатыан Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата, биһиги биир дойдулаахпыт С.С. Васильев-Борогонскай 1907 с. балаҕан ыйын 25 күнүгэр Суотту нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Төрөөбүт үөскээбит Бөрө Бастаах алааһа – асчыт саха дьахтара, сэлиэһинэй бурдугунан оҥорбут алаадьытын курдук арыы саһыл хонуулаах Саха сирин биир кэрэ сайылыга. Оҕо сааһа ааспыт Ала Соболооҕун, сүүрбүт – көппүт Кыһыл Кырдалын,ахтар-саныыр Тэхтирин, Дьиэрэ сайылыгын, Кыыс Хаҥатын, Тойон Мүрүтүн, тапталлаах үс үөстээх Өлүөнэ Эбэтин ыраас мүөттээх салгыннарыгар сайа оҕустаран саха норуота ытыктыыр, киэн туттар, талба талааннаах, күүстээх санаалаах үлэһит үтүөтэ, салайааччы бастыҥа буола үүннэҕэ.

Сергей Степанович төрдүн – ууһун даҕаны ылан көрдөххө ытык киһи ыччата, төрүт киһи төрүөҕэ буолар.  Суотту нэһилиэгин төрдө буолбут номоххо киирбит, үһүйээҥҥэ кэпсэммит Суоттукаан эмээхсин үс уолуттан түөрт аҕа ууһа тэнийбит эбит. Бу аҕа уустарыттан саамай элбэх үтүө-мааны үөрэхтээх дьону тэниппит Очо аҕатын ууһа. Мантан  тахсыбыттара: икки ыҥырыыга Бороҕон улууһун кулубатынан үлэлээбит Семен Данилович Васильев – Уһуктаах Сэмэн, САССР обкомун бастакы сэкэрэтээринэн үлэлээн ааспыт Федот Никифорович Васильев, Чурапчы оройуонун райисполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон репрессияламмыт, САССР верховнай Сэбиэтин бастакы ыҥырыытын депутата Иван Иванович Васильев, САССР үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, суруйааччы Дмитрий Иванович Васильев-Очинскай, саха норуодунай худуоһунньуга Артур Дмитриевич Васильев о.д.а.  Сергей Степанович Васильев –Борогонскай Очо аҕатын ууһун биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, бүттүүн нэһилиэк, улуус тумус туттар, үйэлэргэ киэн тутта ааттыыр киһибит  буолар.

Суотту былыр былыргаттан норуот уус-уран айымньытын: олоҥхону, остуоруйаны, сэһэни, өс хоһоонун, тойугу, оһуохайы, хомуһу олус кэрэхсиир, талба талааннаах дьон үөскээн ааспыт сирдэрэ.  Сергей Васильев бэйэтэ суруйарынан 19-20-с үйэлэр кирбиилэригэр сүүрбэттэн тахса олоҥхоһут олорон, ылаах-туойан ааспыт эбит. Онон кини олоҥхоһуттары оллоонноон олорон истэн улааппыта, айар тыл илбистээх имэҥэр абылаппыта, этигэр-хааныгар иҥэриммитэ, норуот айымньытын нүөл кырсыгар иитиллибитэ.

 Поэт бэйэтэ этэн турардаах: «Саха олоҥхото, остуоруйата, кэпсээнэ, өһүн хоһооно – кини дойдута киэҥин курдук киэҥ, кини хайата үрдүгүн курдук үрдүк, кини улуу Лената күүстээҕин курдук күүстээх…» диэн. Сергей Степанович эдэр эрдэҕиттэн норуот тылынан уус-уран айымньыларын туруулаһан туран көмүскүүрэ. Норуот муудараһын үйэтитиигэ сүҥкэн кылаатын киллэрбит улахан үтүөлээх киһи буолар. Оҕолорго анаан суруйбут «Эрчимэн Бэргэн», «Yөлэн Хардааччы», «Күн Эрили», «Айыы Дьураҕастай», «Батастаан Баатыр», «Мөҥүрүүр Бөҕө» олоҥхолоро оҕо уус-уран тылга уһуйулларыгар, киһи быһыытынан үчүгэйгэ иитиллэригэр, төрөөбүт культуратын билэригэр тирэх буолаллар.

Сергей Васильевы төрөөбүт дойдутун туһугар сүрэҕинэн кыһаллар киһи этэ. Уоттаах-төлөннөөх комсомолец, активнай общественник, саҥа олох иһин охсуһааччы патриот С.Васильев Дьокуускайдааҕы педтехникумҥа үөрэнэ сылдьан комсомол командировкатынан төрөөбүт улууһугар тахсан сир түҥэтигин (земпредел) ыытыспыта. Маҥнайгы колхуостары тэрийиигэ, холбоһуктааһыны ыытыыга, оскуоланы туттарыыга үлэлэспитэ. Тылын дьоҥҥо ылыннарар пропагандист - саҥа дьоллоох олох суолун дьонугар-сэргэтигэр тиийимтиэ тылынан ылыннарыылаахтык кэпсээбитэ, баайдары – тойоттору эдэрдии эрчимнээхтик утарбыта.

“ Сэргэй ханна да сырыттар төрөөбүт Суоттутун истиҥник ахтар этэ” диэн кинини кытта алтыспыт, бииргэ үлэлээбит биир дойдулаахтара кэпсииллэрэ. Ол курдук, тыыл, үлэ ветерана  Петр Иннокентьевич Васильев 1997 с. суруйбут ахтыытыгар: “Мин бэһис кылааска үөрэнэрбэр, Сергей Степанович оскуолаҕа директордаабыта уонна история уруогун биэрэрэ. Уруокка киһи өйүгэр олус түһүмтүөтүк, олоҕу кытта сибээстээн кэпсиирэ. Сэрии кэмигэр интернат астарбыта, биһиги онно олорон үөрэммиппит. Оскуолаҕа директордыырын таһынан Суотту колхозтаахтарыгар мунньахтары оҥортуура. Суттан-кураантан хайдах дьаһаннахха тыыннаах ордор туһунан кэпсиирэ, үөрэтэрэ. Сергей Степанович дьону түмэр, тылын тиэрдэр талааннаах салайааччы, тэрийээччи этэ. Олус дойдумсах киһи этэ. Күһүн өрүс тураатын кытта, саас муус да бара турдаҕына, Суоттуга куобахтыы, кустуу-хаастыы тахсара. Олус сэргэх булчут этэ. Куобах күрэҕэр өрүү сылдьара. Суотту нэһилиэк киинэ буоларын биһириирэ, кэлин манна оройуон да киинэ көһөн киириэ диэн сылыктыыра. Кини ханна да сырыттар санаата биһигин ыйаабыт сиригэр тардыһар буолара”.

Уодаһыннаах сэрии сылларыгар 1941-1943 үөрэх дьылыгар биир дойдулаахтара туруорсууларынан Суотту 7 кылаастаах оскуолатыгар директорынан ананан тахсыбыта. Республикаҕа биллэр сатабыллаах салайааччы төрөөбүт Суоттутугар кэлэн үлэлээн-хамсаан, дьонугар-сэргэтигэр сүбэ-ама буолан сэрии ыар сылларын нэһилиэнньэ хоргуйуута суох аһарарыгар, сэрии тулаайахтара, оҕонньор, эмээхсин болҕомтоҕо ылыллан бу ыар сыллары этэҥҥэ туоруулларыгар кэккэ дьаһаллары ыларга өй-санаа буолбута.

Үлэтин бастакы күннэриттэн оскуола үөрэнээччилэригэр сөптөөх усулуобуйаны тэрийэргэ дьаныардаахтык үлэлээбитэ. Үгүстүк сүүрэн-көтөн, оскуола үөрэнээччитин барытын итии аhылыгынан хааччыйбыта. 1941сыл кураан дьыл туран, аччыктааһын саҕаламмыта. Yөрэнээччилэр ыарахан балаһыанньаларын чэпчэтээри С.С. Васильев ити сыл күhүнүгэр нэһилиэккэ муҥхалааһыны тэрийэн, нэһилиэнньэҕэ балык түҥэтэн элбэх киһини аччыктааһынтан быыһаабыта.  

1941 сыл күhүнүгэр, сэрии саамай ыар кэмнэригэр учууталлар олорор уопсайдарын тутуу саҕаламмыта. Суотту 4 холкуоһа сиэмэни кэмиттэн кэмигэр түҥэтэн, былааны таһынан сүөһү этин үллэрэн, холкуостаахтары, нэһилиэнньэни хоргуйан өлөртөн быыһаабыта. Оччолорго холкуос бэрэссэдэтэллэринэн оҕонньоттор үлэлииллэрэ, кинилэргэ Сергей Степанович субэ-ама буолбута саарбаҕа суох. Ити сыл кыhыныгар оскуола таhыгар долгучуок эрбиир  циркулярка, маhы хайытар, буруустуур пилорама оҥорторбута.

Сэрии бастакы сылларыттан тулаайах оҕо ахсаана элбээбитэ. Саха сирин үрдүнэн 33 детдом аһыллан үлэлээбитэ биллэр. Биир оннук элбэх оҕо сырдык тыынын өлөр өлүүттэн быыһаабыт, сир-халлаан икки ардыгар хаалбыт сэрии тулаайахтарыгар иккис дьиэнэн буолбут детдом 1943 сыллаахха С.С. Васильев туруорсуутунан Хоноҕорго аhыллыбыта. Иитиллээччилэр Хоноҕор ферматын таһыгар баар эргэ дьиэҕэ олорбуттара. Саҥа тэриллэр буолан, материальнай базата суоҕа, олорор усулуобуйа быстар мөлтөҕө, ханна баҕарар курдук ас-үөл олус кырыымчыга, барыта нуорма этэ. Бу детдом бастаан 40 миэстэлээх этэ. Бастакы директорынан Бурцев Николай Петрович үлэлээбитэ. Манна республика үгүс оройуонуттан: Амматтан, Тааттаттан, Намтан, Горнайтан, Мэҥэ-Хаҥаластан, Чурапчыттан, Дьокуускайтан - сэрии тулаайахтара кэлэн олороллоро. 1945 сыллаахха  детдомҥа 60 оҕо иитиллибит. Кэлин Кыһыл Кырдалга үс дьиэни холбоон, туспа остолобуойдаах гына оҥорбуттар. Суотту детдомугар иитиллэн улааппыт, киhи-хара буолбут дьон элбэх. Кэлин, 1960 с. бу детдом Курбуhахха көhөрүллүбүт.

Маны таһынан, алаастартан көһөрөн аҕалан 25 миэстэлээх интернат дьиэтин туттарбыта. Холкуоhунай-государственнай аҥаардаах интернаты астаран, онно нэһилиэккэ тулаайах хаалбыт уонна кыаммат ыаллар оҕолорун олордубута, үлэ миэстэтин таһаарбыта. Интернаты хааччыйыы колхозтарга сүктэриллибитэ. Сэрии аас-туор кэмигэр бу интернат сүүhүнэн оҕону хоргуйууттан, өлүүттэн быыhаабыта. Сергей Степанович интернакка олорооччулар аhылыктарын үгүстүк айаннаан, эккирэтиhэн булара-талара. 

Сэрии ыар сылларыгар оскуолаҕа үөрэх тохтооботоҕо. Сиэр-майгы, идейнэй-политическай, байыаннай-патриотическай өттүнэн ийэ дойдуну көмүскүүр тыыҥҥа оҕолору иитиигэ ордук болҕомто ууруллубута.  Маны сэргэ нэhилиэнньэ ортотугар эмиэ маннык хайысхалаах үлэни  көҕүлээччинэн оскуола коллектива буолбута.  Учууталлар ырыа, музыка, драма куруhуоктарын тэрийэн, тиhигин быспакка үлэлэппиттэр. Үөрэнээччилэр уонна учууталлар сыл иhигэр 10 тахса спектаклы, патриотическай ис хоhоонноох айымньылары туруоран нэhилиэнньэҕэ көрдөрбүттэр. «Ини-бии», «Альказар» курдук патриотизм тыыныгар иитэр бөдөҥ драмалары туруортаабыттар. Спектакллары туруорууга тылбаасчыт, туруорааччы-режиссер быhыытынан олус талааннаах, билиилээх-көрүүлээх саха тылын уонна литературатын учуутала Семен Андреевич Местников буолбут.

Сергей Степанович, төhө да түбүктээх салайар үлэҕэ сырыттар, бириэмэ булан бэлэмнэнэн, бэйэтэ эмиэ кыттара, сүрүн оруоллары толороро, сценкалары айара. Кыайыы туhа диэн күүстээх үлэҕэ сылдьар дьон бу спекталлары сылайбыттарын, аччыктарын аахсыбакка, олус көтөҕүллэн көрөллөр, санньыйбыт-санаарҕаабыт санаалара сайҕанан, астынан тарҕаhаллар эбит.

1941-42 үөрэх дьылыгар оскуола үлэтигэр биир сүрүн соругунан үөрэнэр ыччат уонна нэһилиэнньэ ортотугар байыаннай үөрэҕи тэрийии этэ. СССР Үрдүкү Сэбиэтин IV сессиятын быһаарыытынан оскуолаҕа үөрэнэр ыччаты армияҕа ыҥырыллыан иннинээҕи байыаннай бэлэмнээһин диэн саҥа программа ылыныллыбыта. Үөрэҕи кытта тэҥҥэ снайпердар, связистар, медицинскэй сиэстирэлэр, эдэр ворошиловскай ытааччылар куруһуоктара ыытыллар буолбуттара. Байыаннай эрчиллии,  тулуурга хаамыы, бэлиэтэммит сиринэн сүүрүү, мэһэйдэри туорааһын, хайыһардыырга бэлэм элбэхтик ыытыллара.

Бу кэмҥэ оскуолаҕа армияҕа барааччылары үөрэтэр, бэлэмниир сыаллаах  бүттүүн байыаннай үөрэхтээhин тэриллибитэ. 6 ый устата манна Уус-Алдан улууһун нэhилиэктэриттэн 600-чэкэ кэриҥэ киhи хабыллан байыаннай үөрэҕи барбыта. Манна фроҥҥа тиийэн хайдах сэриилэhэргэ бэлэмнииллэрэ. Байыаннай устаабы үөрэтэллэрэ, сэрии сэбин арааhын кытта билсиhэллэрэ. Стройдаан хаамарга, гранатаны быраҕарга, чуучуланы ыстыыгынан түhэргэ, пулемету, автоматы, бинтиэпкэни үрэйэргэ-хомуйарга дьарыктаналлара, өстөөҕү атаакалыырга, окуопа хаhарга, сыылларга, өстөөх тааҥкатын сууhарарга үөрэнэллэрэ. Бу байыаннай үөрэхтээhин сэриигэ ыҥырыллан барбыт үгүс дьоҥҥо олус туhалаах буолбута.

Маны тэҥэ элбэх тэрээһини, сыралаах төлөбүрэ суох үлэни барытын С. Васильев баһылаан-көҕүлээн ыытара.

Ити курдук сэрии ыарахан сылларыгар Кыһыл Кырдал оскуолатын салалтата, педагогическай састааба үөрэнээччилэргэ эрэ буолбакка, бүттүүн нэһилиэнньэҕэ күүс-көмө, өйөбүл буолан, аас-туор кэми этэҥҥэ аһарбыта. Сергей Васильев сэрии сылларыгар төрөөбүт Суоттутугар тахсан, оскуола директорынан үлэлии олорон дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр улахан күүс-көмө, дурда-хахха, сүбэһит-амаһыт буолбут үтүөтэ умнуллубат.

Билигин С.С. Васильев-Борогонскай аатын үйэтитиигэ үлэ тиһигин быспакка ыытыллар

С.С. Васильев сырдык аатын үйэтитэн оскуола үөрэҕин программатыгар кини айымньыларын, олоҥхолорун үөрэтии киирбитэ.

Суотту орто оскуолатын коллектива биир санаанан кэскиллээх үлэҕэ, Сергей Степанович аатын үйэтитэн, эдэр ыччакка тиэрдэргэ дьаныардаахтык ылсан үлэлээбитэ. Суруйааччы олоҕун, үлэтин көрдөрөр үгүс матырыйаал хомуллубута, стендэлэр баар буолбуттара. Чинчийэр үлэлэр, ахтыылар хомуллубуттара. Поэт аатын сүгэр пионерскай дружина олус үчүгэйдик үлэлээбитэ. Аан бастаан 1983 с. оскуола иһинэн бастыҥ выпускникка С.С. Васильев-Борогонскай аатынан бириэмийэ олохтоммута, билигин даҕаны үтүө үгэс быһыытынан салҕанара хайҕаллаах суол. Бастакы лауреатынан Степанида Аржакова буолбута. Онтон 1987 сыллаахха Неустроева Саргылаана Семеновна лауреат үрдүк аатын сүкпүтэ. Суруйааччы аатынан бириэмийэ араас сыллардааҕы лауреаттара бары бастыҥ үлэлээх, үрдүк үөрэхтээх уонна культуралаах республикаҕа биллэр дьоһун дьон буолан, Сергей Васильев аатын үйэтитиигэ үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Поэт айымньыларын дириҥник үөрэтэр сыалтан 1986 сылтан РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Раиса Реасовна Кулаковская салайыытынан олохтонон «Васильевскай ааҕыылар» үтүө үгэскэ кубулуйан ыытыллар буолбуттара. Бу «ааҕыылар» улуус, республика, бүтүн Россия таһымыгар ыытыллаллар. Элбэх оҕо ааҕыылар лауреаттарынан буолбуттара. Ол курдук, ааҕыылар республика таһымыгар 3 төгүл ыытыллыбыттара, онно уопсайа 8 улуустан 500 оҕо кыттыыны ылбыта, бүтүн Россия таһымыгар  эмиэ 3 төгүл ыытыллыбыттара. Араас кэмҥэ ыытыллыбыт ааҕыыларга Суотту нэһилиэгин 20 үөрэнээччитэ С.С.Васильев аатынан бириэмийэ лауреатын үрдүк аатын ылбыта. Хоноҕор оскуолатын үөрэнээччилэрэ Татаринова Таня, Татаринова Катя дипломант, Саввин Федя, Васильев Айсен Гран-При хаһаайыннара буолбуттара. Васильева Хаарчаана II Всероссийскай «Васильевскай ааҕыы»  кыайыылааҕынан буолбута. Маны таһынан оскуола выпускнига Парников Илья Улуу Новгород куоракка ыытыллыбыт 3-с Бутун Россиятааҕы Васильевскай ааҕыыларга «Ытык Ильмень» поэма-балладаны нууччалыы чаҕылхайдык, долгутуулаахтык ааҕан, кыайыылаах үрдүк аатын ылбыта, дьон-сэргэ биһирэбилин, махталын туппута.

Билигин даҕаны ааҕыылар тиһигин быспакка үөрэтиллэ, ыытылла тураллар. Бу оҕо-аймаҕы түмэр, дьон биһирэбилин ылыан ылбыт үтүө үгэскэ кубулуйан ыытыллар поэзия күннэрин саҕаласпыт, күүс-көмө буолбут дьоннорунан саха биллиилээх суруйааччыларын Д.К. Сивцевы-Суорун Омоллоону, В.М. Новиковы-Күннүк Уурастыырабы, Семен, Софрон Петрович Даниловтартары, Савва Тарасовы, Семен Руфовы, Реас Кулаковскайы, Леонид Попову, Степан Дадаскиновы, поэт төрөппүт кыргыттарын Светлана, Анна Сергеевналары, СР култууратын үтүөлээх үлэһитин Т.А. Гоголеваны махтана ааттыыбыт.

Сергей Степанович сырдык аата кини үөрэммит, үлэлээбит оскуолатыгар 1987 с. иҥэриллибитэ. Оскуолаҕа суруйааччы аатын иҥэриигэ учууталлар Георгий Васильевич Васильев, Владимир Тимофеевич Татаринов, Светлана Ванифатьевна Захарова туруорсан үлэлэспиттэрэ. 1988 сыллаахха балаҕан ыйыгар С. Васильевка мемориальнай доска ыйаммыта, бу дуосканы прозаик, драматург Николай Габышев аспыта. Кэккэ сылларга бу оскуолаҕа дьоһун учууталлар кэрэ киһи аатын үрдүктүк тутан үлэлээбиттэрэ, билигин да үлэлииллэр.

1987 сыллаахха үүнэр көлүөнэни өй-санаа өттүнэн иитии киининэн буолбут С.С. Васильев-Борогонскайга аналлаах музей хоһо Хоноҕор оскуолатын учууталларын уонна энтузиаст педагог Захарова Светлана Ванифатьевна көҕүлээһиннэринэн аан бастаан кылаас иһигэр тэриллэн үлэлээбитэ. 1995 с. пед үлэ, тыыл ветерана Иван Иванович Пирожков кыһамньытынан уонна  поэт кыыһа Светлана Сергеевна көҕүлээһиннэринэн музей дьиэтин тутуу саҕаламмыта. Оччолорго сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн Охлопков Степан Степанович этэ. Онон ити сыл музей оскуола таһыгар туспа дьиэҕэ көһөрүллүбүтэ. Поэт үйэлэргэ өлбөөдүйбэт айымньыларын сыллата үөрэтии-чинчийии, киэҥ эйгэҕэ таһаарыы, кини олоҕун, айар үлэтин толору сырдатар музей дьиэтэ үлэлии, дьон болҕомтотун тарда турара – бу буолар поэт норуотугар хаалларбыт нэһилиэстибэтэ, үрдүк анала.

2007 сыллаахха С.С. Васильев 100 сааһын көрсө Хоноҕор бөһүөлэгэр поэт аатынан үөһэ мыраан үрдүнээҕи уулусса ааттаммыта. Эмиэ ити сылга Мүрү нэһилиэгэр Уус-Алдан улууһун Киин библиотеката Сергей Степанович Васильев аатын сүкпүтэ. Оҕуруоттаах бөһүөлэгэр сквер арыллыбыта.

С.С. Васильев чаҕылхай талааннаах суруйааччы, дьон-норуот туһугар олорбут, үлэлээбит дьиҥнээх патриот буолар. Биһиги, Суотту сирин дьоно-сэргэтэ, С.С.Васильевы-Борогонскайы ытыктаан «Улахан убайбыт», «Биһиги Сэргэйбит» диэн ааттыыбыт. Кырдьык даҕаны, биһиги Сэргэйбит, биһиги аҕа табаарыспыт, уһун үйэлэргэ киэн туттар сүдү киһибит буолар. Кини олорон ааспыт олоҕо, үлэлээбит үлэтэ, баай литературнай нэһилиэстибэтэ үйэлэри үрдүнэн үлдьү көтөн, кэнчээри ыччакка ахтылла, үтүө холобур буола туруохтун!